Doświadczanie złożonych dysfunkcji myślenia i działania należą do stosunkowo częstych objawów zaburzeń psychicznych będąc zazwyczaj źródłem olbrzymiego dyskomfortu pacjentów. 

Dysfunkcje te związane są zaburzeniami toku i treści myślenia, zaburzeniami spostrzegania, istotnymi zaburzeniami funkcji wolicjalnych i mobilizacyjnych oraz niektórych funkcji wykonawczych.

Wiemy, że intensywne doświadczanie takowych złożonych stanów umysłowych przez pacjentów związane może być z ich wcześniejszymi predyspozycjami osobowościowymi (np. osobowością anakastyczna, osobowością paranoiczną, osobowością depresyjną)

Nasilenie objawów aż do poziomu dezorganizacji funkcjonowania zazwyczaj jednak jest wynikiem wystąpienia jakiegoś czynnika reaktywnego, np. doświadczenia traumy czy też bycia w przewlekłej sytuacji dystresowej. W takowej sytuacji załamują się dotychczasowe mechanizmy adaptacyjne pozwalające w miarę adekwatnie funkcjonować pacjentowi. 

Oznacza to, że kontekst wystąpienia określonych dysfunkcji myślenia i działania u poszczególnych pacjentów może być bardzo zróżnicowany. Mogą one być efektem doświadczenia traumy, reakcją na doświadczenia jakiejś trudnej sytuacji życiowej, wyrazem określnych predyspozycji konstytucjonalnych, reprezentacją nieświadomych konfliktów wewnątrzpsychicznych czy też komunikatem wskazującym na złożone deficyty relacyjne. W tym względzie przypominają swoją dynamiką objawy emocjonalne i afektywne.

Dopiero starannie analizując charakter, dynamikę  i kontekst ujawniania się tych dysfunkcji możemy próbować określić ich możliwe źródła u konkretnego pacjenta. Pamiętać jednak należy, że prawie zawsze tło przyczynowe jest złożone i wieloczynnikowe.

 

• Przymusowość (myślenie) & przymusowość (aktywność celowa)

Przymusowe myśli i czynności określane również jako natręctwa to stosunkowo często objaw występujący w zaburzeniach nerwicowych, afektywnych i psychotycznych. Natręctwa przybierają charakter myśli natrętnych, czyli obsesji oraz czynności natrętnych, czyli kompulsji.

Obsesje czyli myśli natrętne mają charakter często powtarzających się, niechcianych myśli, których treść jest przykra, odstręczająca czy wręcz przerażająca dla pacjenta. Zazwyczaj dotyczą one tych obszarów życia, które są szczególnie istotne dla pacjentów – np. osoby religijne mogą doświadczać natrętnych myśli bluźnierczych, rodzice miewają myśli na temat skrzywdzenia swoich dzieci, inni – skrajnego lęku przed zarazkami i brudem, itd.

Kompulsje mają charakter powtarzających się, niechcianych przez pacjenta czynności, których wykonywanie jest przeżywane przez niego jako bezsensowne czy wręcz absurdalne. Próba oporu wobec ich wykonywania wywojuje jednak u pacjenta z zespołem natręctw silne i bardzo nieprzyjemne napięcie emocjonalne.

Czynności natrętne maja bardzo różny charakter – do najczęstszych należą kompulsywne zamykanie drzwi i okien, sprawdzanie drzwi, mycie rąk, mycie przedmiotów, unikanie określonych miejsc, itd.

Kompulsje i obsesje mogą być objawami różnych zespołów klinicznych: zaburzeń anakastycznych (nerwicy natręctw), mieszanych zaburzeń lękowych, zaburzeń depresyjnych, nieco rzadziej zespołu stresu pourazowego (PTSD) lub zaburzeń psychotycznych. 

• Ksobność / paranoiczność (myślenie) & izolowanie się (wzorzec aktywności celowej)

Ksobność / paranoiczność doświadczana jako poczucie wzmożonej nieufności w relacjach z światem zewnętrznym z jednoczesna nadmierną czujnością. Pacjent na nieadekwatne odczucia bycia przedmiotem zainteresowania, wpływu i różnorodnych nacisków ze strony różnych sił zewnętrznych (pojedynczych ludzi, zorganizowanych grup, organizacji / instytucji, czegoś nieokreślonego). Czasami temu towarzyszy złożona, nieadekwatna, urojeniowa interpretacja rzeczywistości. W niektórych zespołach kliniczność intensywność urojeniowość wzmaga obecność złożonych zaburzeń spostrzegania – halucynacje słuchowe, omamy wzrokowe oraz doświadczenia synestetyczne.

Izolowanie się zazwyczaj bywa odpowiedzią na towarzyszący ksobności i paranoiczności wzmożony lęk i poczucie skrajnego zagrożenia. Pacjent izolując się od otoczenia zmniejsza w ten sposób ilość potencjalnie niepokojących go bodźców. Redukuje w ten sposób intensywnie doświadczany niepokój a przez to  zwiększa poczucie kontroli nad swoją sytuacją. Jednocześnie jednak uniemożliwiając innym modyfikację swoich urojeniowych przekonań podtrzymuje urojeniowy obraz rzeczywistości.  

Ksobność, paranoiczność oraz wycofywanie się mogą być objawami różnych zespołów klinicznych: zaburzeń paranoicznych i zaburzeń psychotycznych, niektórych zaburzeń osobowości, zaburzeń depresyjnych o ciężkim przebiegu lub nieco rzadziej nasilonych zaburzeń nerwicowych.

 

• Derealizacja & depersonalizacja

Derealizacja doświadczana jako utrzymujące się intensywne odczucia nierealności, sztuczności oraz obcości otaczającego świata pomimo towarzyszącej temu świadomości, iż jest to znane otoczenie. Pacjent relacjonuje iż doświadcza otaczającej go rzeczywistości jakby „był za szybą”, ma poczucie że „jest tak jakby oglądał jakiś film”. Inaczej niż w zespołach psychotycznych towarzyszy temu poczucie absurdalności (lub dziwaczności) tych przeżyć często z współistniejącym lękiem. Czasami zespół derealizacji przebiega z swoistym spłyceniem afektywnym, zobojętnieniem emocjonalnym i wycofaniem z relacji społecznych. 

Depersonalizacja doświadczana jako uporczywie utrzymujące się, intensywne odczucia nierealności samego siebie, swojego ciała oraz swoich myśli, przeżyć i emocji. Pacjenci relacjonują odczucia obcości swojego ciała (lub jego części), czasami odczucia „bycia poza ciałem”, obserwowania samego siebie („jakbym był gdzieś z góry”), utraty kontroli nad swoim ciałem, nierealności lub obcości swoich myśli lub przeżyć. Inaczej niż w zespołach psychotycznych towarzyszy temu poczucie absurdalności (lub dziwaczności) tych przeżyć często z współistniejącym lękiem. Czasami zespół depersonalizacji przebiega z swoistym spłyceniem afektywnym, zobojętnieniem emocjonalnym i wycofaniem z relacji społecznych. 

Derealizacja i depersonalizacja mogą być objawami różnych zespołów klinicznych: zespołu depersonalizacji-derealizacji, mieszanych zaburzeń dysocjacyjnych, mieszanych zaburzeń lękowych, powikłanego zespołu stresu pourazowego (DENOS) nieco rzadziej zaburzeń depresyjnych lub zaburzeń psychotycznych. 

• Spowolnienie (myślenie) & apatia (działanie) & patologiczne zmęczenie

Spowolnienie myślenia doświadczane jako odczucie niezdolności do bycia w pełni wydolnym intelektualnie, adekwatnego zrozumienia problemów, efektywnego uczenia się, rozwiązywania trudności; bez wyraźnych cech organicznego uszkodzenia OUN

Apatia doświadczana jako uczucie ciągłego znużenia, wyczerpania, słabości, bezsilności. Towarzyszy temu odczucie braku energii, braku chęci do jakiejkolwiek działania,  obniżenie zdolności mobilizacji do jakiejkolwiek aktywności lub niezdolności do zrealizowania istotnych zadań życiowych (przerastają one siły pacjenta).

Zmęczenie patologiczne odczuwane nie jako adekwatna odpowiedź na nadmierne przeciążenie fizyczne bądź psychiczne (np. związane z nadmiarem obowiązków w pracy czy w domu), nie będące też skutkiem doświadczenia wcześniejszych poważnych schorzeń somatycznych.

Zmęczenie patologiczne odczuwane jako stan nieustępujący pomimo prób odpoczynku czy zrelaksowania się, często o jednolitym nasileniu, niemający związku z ilością wykonywanych obowiązków, jednocześnie mogący wywoływać u pacjenta poczucie złości na samego siebie, winy i narastającej rezygnacji.

Apatia i zmęczenie patologiczne odczuwane jako coś co istotnie utrudnia życie pacjenta, wyraźnie ogranicza jego możliwości życiowe, niekorzystnie wpływa na jego zdolność do radzenia sobie z pracą zawodową czy obowiązkami domowymi, ale i też jego relacje interpersonalne czy też przyjemności.

Spowolnienie, apatia, zmęczenie patologiczne mogą być objawami różnych zespołów klinicznych: epizodu depresyjnego, neurastenii, nieco rzadziej  uogólnionych zaburzeń lękowych.

 

• Przyśpieszenie (myślnie) & euforyczność (działanie)

Przyśpieszenie myślenia doświadczane jako niezdolność do skupienia myśli na jednym problemie, zbyt szybkie przerzucanie uwagi, niezdolność do kontynuacji wątków myślowych

Czasami również nieadekwatne odczucie bycia nadmiarowo wydolnym intelektualnie, umiejętność skrajnie łatwego i szybkiego problemów i zadań(nie zgodnego z realnością), poczucie zdolności niezwykle efektywnego uczenia się (nie zgodnego z realnością)

Euforyczność  doświadczana jako uczucie siły, chęci, nadmiaru woli i energii, nie możności bycia zmęczonym lub wyczerpanym.

Przyśpieszenie myślenia i euforyczność mogą być objawami epizodu hipomaniakalnego lub maniakalnego.